از آثاری که در قالب پایان نامه در زمینه مسئولیت کیفری اطفال مورد مطالعه واقع شده می توان نام برد اثر آقای ابراهیم حیدری لقب با موضوع « مطالعه تطبیقی سن مسئولیت کیفری اطفال در حقوق ایران و اسناد بین‌المللی و فقه امامیه » و اثر آقای علی حلال خور میر کلا با موضوع « مطلعه تطبیقی مسئولیت کیفری اطفال در حقوق کیفری ایران با فقه اسلامی » و اثر آقای علی اصغر قلمقاش با موضوع « بررسی تطبیقی مسئولیت کیفری اطفال در حقوق ایران ، لبنان و مصر » موجود می‌باشد .تلاش نگارندگان پایان نامه های مذکور در نوع خود قابل ستایش می‌باشد لیکن آن چه پژوهش حاضر را از پایان نامه های مذکور متفاوت می کند موضوع بررسی روانکاوانه ویژگی های جسمی و روانی اطفال از منظر علوم زیستی و روان شناختی و همچنین بررسی سن مسئولیت کیفری اطفال در اسناد بین‌المللی از جمله کنوانسیون حقوق کودک و میثاقیین و انعکاس نظریه کمیته حقوق کودک در این مسئله می‌باشد که مورد مداقه قرار گرفته است .

ز) ساماندهی مطالب

ماهیت شکلی این پژوهش به طور کلی شامل ۲ فصل ، ۶ مبحث و ۲۱ گفتار می‌باشد که در فصل اول آن به بررسی محتوایی پیرامون موضوع ، مبنی بر اینکه ؛ اولا : به شرح مختصری از مبانی مسئولیت و تعاریف انواع آن در حقوق وهمچنین به بیان پیش شرط های مسئولیت کیفری پرداخته شده است .از آنجایی که محور بحث و تحلیل موضوع پژوهش در ارتباط با اطفال بوده است در ادامه به بررسی معانی و مفاهیم و جایگاه طفل و همچنین به بیان ویژگی ها ی دوران طفولیت از نگاه علمی وحقوقی به ویژه تحلیل نقش تمییز و نحوه شکل گیری آن در روند رشد اطفال مورد مداقه قرار گرفته است .

در فصل دوم این پژوهش با محوریت موضوع سن مسئولیت کیفری اطفال که یکی از مباحث چالشی در صحنه بین‌المللی و حقوق بشری محسوب می شود به بررسی راهکار ها و معیار ها ی موجود در شیوه تعیین سن مسئولیت کیفری و نصاب های موجود در دیگر نهاد های حمایتی بین‌المللی پرداخته شده است . در بخش پایانی این فصل نتایج حاصله از بحث مربوط به چالش های موضوع حقوق کیفری اطفال بیان شده و پیشنهاداتی در راستای رفع معضلات موجود به ویژه تغییر در اندیشه و نگاه مقنن نسبت به اطفال ‌در برخورداری از حقوق اولیه آنان از منظر حقوق مدنی و کیفری مطرح گردیده است .

فصل اول

ارتباط سن با مسئولیت کیفری و تحولات ناظر بر شرط سنی برای این نوع مسئولیت در حقوق ایران

مبحث اول: نگاهی به مبانی مسئولیت کیفری

در حقوق جزا ، لازمه اعمال مجازات نسبت به مجرمین وجود “مسئولیت کیفری ” است . بدیهی است اگر فردی فاقد مسئولبت کیفری باشد ، به هیچ وجه نمی توان نسبت به او مجازاتی را اعمال نمود . بر اساس اصل قانونی بودن حقوق جزا که از اصول مقبول در نظامهای مختلف حقوقی است ، اعمال و رفتار افراد هر اندازه زننده و غیراخلاقی و مضر به حال فرد یا اجتماع باشد تا زمانی که قانون‌گذار این اعمال را جرم نشناخته و برای آن قانونا مجازاتی تعیین نکرده باشد ، عمل جرم نبوده و مرتکب از دید حقوق جزای اسلامی مسئول عمل خود شناخته نخواهد شد .

گفتار اول: مفهوم لغوی و اصطلاحی مسئولیت

الف) مفهوم لغوی

در فرهنگ فارسی عمید ^[۱] ، مسئولیت عبارت است از آنچه انسان عهده دار و مسئول آن باشد و مسئول به معنی پرسیده شده و خواسته شده آمده است .

در فرهنگ فارسی معین ^[۲] مسئول ، چیزی خواهش شده ، کسی که فریضه ای بر ذمه دارد که اگر عمل نکند از او بازخواست شود و مسئولیت به معنی مسئول بودن و موظف بودن به انجام امری .

در فرهنگ لغات مسئولیت به معنای پرسیده شده و خواسته شده و قابل بازخواست بودن انسان آمده و غالبا به مفهوم تکلیف و وظیفه و آنچه انسان عهده دار و مسئول آن باشد. این معنی به تنهایی نمی‌تواند مفاهیم گوناگون مسئولیت را بازگو کند .

ب) مسئولیت در اصطلاح حقوق و اخلاق

همچنان که مشاهده می شود مسئولیت در لغت که متناسب با معنی لغوی آن نیز در اصطلاح حقوقی به کار رفته است حول محور ‌پاسخ‌گویی‌ ، مواخذه شدن در قبال رفتار و کردار و تعهد در قبال دیگران بخاطر عملی است از سوی شخصی صادر گردد ، می‌باشد .

در اصطلاح مسئولیت ؛ عبارت است از تعهد قانونی شخص به دفع ضرر دیگری که وی به وجود آورده است خواه ناشی از تقصیر خود وی باشد یا از فعالیت او ایجاد شده باشد.^[۳]

مسئولیت در اصطلاح به معنی عام آن به ویژگی های یک ‌رفتار و صفت فردی گفته می شود به نسبت عملی که کیفر متوجه اوست و مورد پرسش باشد .^[۴]

به عبارت دیگر ، مسئولیت در معنی عام آن عبارت است از « تعهد فرد برای پاسخ گویی به نتایج اعمال خود » . این معنا از مسئولیت بیشتر ناظر به آینده بوده و جنبه ‌پاسخ‌گویی‌ را بیش از هر چیز مد نظر دارد .^[۵]

مرحوم دکتر کاتوزیان در بیان تفاوت دو مسئولیت ( مدنی و اخلاقی ) آورده است .« مسئولیت اخلاقی ، به معنی شرمساری وجدان و احساس گناه است و بیشتر جنبه شخصی دارد. از داوری های عموم به دشواری می توان قاعده ثابتی به دست آورد و بر طبق آن از نظر اخلاقی کسی را محکوم و مسئول شناخت . مفهوم این مسئولیت نیز هیچ گاه از تقصیر جدا نیست .باید شخص به کاری نکوهیده دست زند تا قابل سرزنش باشد .وانگهی خدا و وجدان شخص هیچ گاه کاری را که با حسن نیت انجام داده شده است مذمت نمی کند وارزش هر عمل را بر مبنای نیت مرتکب معین می‌سازد ( انماالاعمال باالنیات ). ولی مسئولیت مدنی رفته رفته چهره نوعی و اجتماعی می‌یابد معیار های کلی پیدا می‌کند و تقصیر نیز از مفهوم اخلاقی خود فاصله می‌گیرد .راه یافتن فکر ناشایسته در مغز انسان از نظر اخلاق مکره است و مسئولیت به بار می آورد. بر عکس در جهان حقوق تا فکری جنبه بیرونی نیابد و در انجام دادن یا خودداری از کاری تجسم پیدا نکند نه خطایی محقق می شود نه مسئولیتی به بار می آورد . در مسئولیت مدنی ورود ضرر شرط تحقق و از ارکان مسئولیت است …»^[۶]

گفتار دوم: انواع مسئولیت­های حقوقی

الف) مسئولیت مدنی

برای فهم بیشتر مفهوم مسئولیت مدنی به بیان نظر دو تن از صاحب نظران میتوان اشاره کرد. مرحوم دکتر کاتوزیان در بیان تعریف مسئولیت مدنی در یکی از آثارش آورده است « در هر موردی که شخص ناگزیر از جبران خسارت دیگری باشد، می‌گویند؛ در برابر او مسئولیت مدنی دارد ، این مسئولیت ناشی از اراده و اختیارات انسان است. »^[۷]