ماده ۴۱ لایحه حمایت از کودکان و نوجوانان نیز دادگاه را مکلف نموده است برای مشارکت کودک در فرایند رسیدگی، بدون ورود آسیب به وی، تدابیر واقدامات مقتضی از قبیل فراهم آوردن امکان مشارکت او بدون حضور فیزیکی را اتخاذ نماید.

بند اول: همکاری­ با مرجع قضایی ­در فراهم ­آوردن امکان مشارکت کودک بزه­ دیده در فرایند رسیدگی

کودکان آسیب­پذیری بیشتری داشته و بیش از دیگران در معرض خطرات ناشی از بزه­دیدگی مجدد قرار دارند، به همین دلیل امروزه بسیاری از کشورها، شیوه های آسان­تر و منعطف­تری را برای مشارکت دادن کودکان در فرایند رسیدگی اتخاذ ‌می‌کنند. پژوهش­ها نشان می­دهد که توجه به نظر کودک در رابطه با شیوه بیان اظهارات بسیار مفید خواهد بود و به آن ها حس کنترل بر اوضاع و احساس مشارکت می­دهد(نجفی:۱۳۹۵، ۷۸).

مرجع قضایی برای تصمیم ­گیری در رابطه با شیوه مشارکت، پیش از هر چیز باید نظر کودک را در این باره جویا شود. سازمان بهزیستی می ­تواند با تشریح شیوه ­های مشارکت برای کودک و بیان نقاط مثبت و منفی هر یک از این شیوه ­ها، او را در تصمیم ­گیری یاری نمایند. سپس نظر وی را به مرجع قضایی منتقل کنند. علاوه بر این، مرجع قضایی برای تصمیم ­گیری در این خصوص، نیازمند کسب اطلاعاتی در زمینه محدودیت­ها و آسیب­هایی که بر روی اظهارات کودک تأثیر­گذار است، ‌می‌باشد. مددکاران اجتماعی سازمان بهزیستی به عنوان کارشناسانی که آموزش­های لازم را در زمینه کودکان بزه­ دیده دیده­اند، می ­توانند با ارائه نظرات تخصصی، در این مورد نیز با مرجع قضایی همکاری داشته باشند(اسکندری:۱۳۹۰، ۴۹).

روش ضبط ویدئویی اظهارات کودک و نیز انتقال اظهارات کودک به دادگاه توسط متخصصین، از شیوه­ هایی است که امروزه در بسیاری از کشورها به منظور آسان کردن مشارکت کودکان مورد استفاده قرار ­‌می‌گیرد. در این میان سازمان بهزیستی، هم در انتخاب شیوه مشارکت و هم در اجرای این روش­ها، می ­توانند تأثیرگذار باشند. برای آشنایی بیشتر با فعالیت­های مددکاران در این زمینه، در ادامه به شرح هر یک از آن ها خواهیم پرداخت.

الف. ضبط ویدئویی اظهارات کودک بزه­ دیده

در این روش اظهارات کودک بزه دیده کودک آزاری که در مصاحبه با مددکاران آموزش­دیده بیان شده، در یک نوار ویدئویی ضبط و در دادگاه پخش می­گردد. ضبط اظهارات کودک در محیطی حمایتی و صمیمی، او را از تکرار وقایع نزد مرجع قضایی معاف نموده و از آسیب­های ناشی از حضور در دادگاه در امان می­دارد. به­ علاوه، این امکان را برای مرجع قضایی فراهم می­ کند که در صورت لزوم اظهارات را چندین بار بازنگری نموده و به جزئیات آن توجه نماید. مزیت دیگر این روش، ضبط جزئیاتی است که ممکن است به مرور زمان از ذهن کودک پاک شود. در سیستم قضایی ما معمولاً فاصله بین وقوع جرم و زمان تشکیل دادگاه، چندین ماه به طول می­انجامد و در طول این مدت ممکن است کودک بسیاری از جزئیات را فراموش کند. ضبط اظهارات کودک در زمانی نزدیک به وقوع جرم می ­تواند در حفظ جزئیات واقعه مؤثر باشد. مددکاران سازمان بهزیستی برای انجام مصاحبه، باید آموزش­های لازم را در زمینه چگونگی طرح سؤالات و شیوه ­های برخورد با کودکان در سنین مختلف دیده باشند. آن ها باید اعتماد کودک را جلب نموده و محیطی را فراهم کنند که کودک در آن احساس آرامش و امنیت داشته باشد. سپس هدف از انجام مصاحبه را به شیوه­ای که برای کودک قابل فهم باشد، توضیح داده و به او یادآوری کنند که گفته­هایش ضبط می­ شود. سؤالاتی که از کودک پرسیده می­ شود، باید کوتاه و ساده باشد و او را به سمت پاسخ راهنمایی نکند. مصاحبه کننده در طول مصاحبه باید آرامش خود را حفظ نموده و از شنیدن سخنان کودک مضطرب نشود؛ زیرا هر گونه تغییر حالتی در فرد مصاحبه­کننده ممکن است کودک را از توصیف جزئیات منصرف نماید(مرادزاده و همکاران:۱۳۹۴، ۱۴).

ب. انتقال اظهارات کودک بزه­ دیده به دادگاه

امروزه در برخی از کشورها از جمله ایالات متحده، برای متخصصین بی­طرف این امکان وجود دارد که با کودکی مصاحبه نموده و سپس اظهارات وی را در دادگاه بازگو کنند. علت اتخاذ این روش این است که گاهی کودکان به دلایلی از جمله سن کم، سطح پایین قابلیت ­های زبانی و مهارت­ های حافظه، مشکلات تمرکز، کم­رویی و … توانایی بیان اظهارات حتی به صورت ضبط ویدئویی را نیز ندارند(لاندمن:۱۳۸۲، ۱۴۲).

در این صورت سازمان بهزیستی می ­تواند به یاری کودک آمده، به عنوان فردی آموزش­دیده که هم برای کودک و هم برای دادگاه قابل اعتماد است، اظهارات کودک و نظرات وی را به دادگاه منتقل نمایند و بدین ­وسیله امکان مشارکت کودکان بدون حضور فیزیکی در جریان رسیدگی را فراهم آورند.

بند دوم: ایجاد آمادگی در کودک بزه­ دیده برای مشارکت در فرایند رسیدگی

کودکانی که به عنوان بزه­ دیده کودک آزاری وارد سیستم قضایی می­شوند به خصوص کودکانی که مجبور به حضور در دادگاه هستند، آسیب­دیدگی های مضاعفی را تجربه ‌می‌کنند. این مسأله یکی از عواملی است که باعث می­ شود کودکان بزه­ دیده خود را از چشم نظام عدالت کیفری پنهان نموده و تحمل رنج­های ناشی از بزه­دیدگی را، به ورود به سیستم ناآشنا و ارعاب­آور قضایی ترجیح دهند. یکی از تدابیری که امروزه در برخی از کشورها برای رفع این مشکل اندیشیده­ شده است، برنامه ­های مربوط به آماده کردن کودک برای مشارکت در فرایند کیفری و حضور در دادگاه است. هدف از اجرای این برنامه­ ها، تلاش در جهت کاهش آسیب­های بالقوه­ای است که به­ دلیل درگیر شدن کودکان در نظام عدالت کیفری ایجاد می­ شود(توجهی:۱۳۸۹، ۶۲۵).

برای آشنایی بیشتر با اقدامات مربوط به آماده ­سازی کودکان، در این قسمت از بحث، به بررسی مؤلفه­ های اصلی آن که با توجه به برنامه ­های اجرایی تنظیم گردیده است خواهیم پرداخت. این مؤلفه­ ها عبارتنداز: آموزش و اطلاع­رسانی درباره فرایند رسیدگی، کاهش استرس کودکان و همراهی­کردن کودکان در دادگاه. پیش از ورود به بحث باید توجه داشت که برای آماده­کردن کودک، لازم نیست کلیه برنامه­ ها را ‌در مورد وی اجرا نمود؛ بلکه باید هر کودک را به صورت جداگانه ارزیابی کرده و با درنظرگرفتن نیازها و دغدغه­ های وی، برنامه ­های لازم برای آماده­شدن او را تنظیم نمود. مددکار اجتماعی سازمان بهزیستی با مصاحبه ­هایی که با کودک بزه­ دیده و خانواده وی انجام می­دهد، می ­تواند نیازها و نگرانی­های آن ها را دریابد و برنامه ­های خود را بر روی این نیازها متمرکز سازد(اسکندری:۱۳۹۰، ۵۸).

الف آموزش و اطلاع­رسانی درباره فرایند رسیدگی