صرفنظر از سایر جنبه‌های رفتار خشونت آمیز اطفال، قتل و ضرب و جرح دو بزه شاخص در این گروهند. در سال‌های اخیر وقوع این جرایم بویژه با انگیزه های غیر متداول و غیر معمول در نزد اطفال مانند انگیزه مالی و عاطفی، هر صاحب اندیشه‌ای را به تأمل وا داشته و زنگ خطر را بصدا در آورده است. این در حالی است که قتل و ضرب و جرح عمدتاًً برای دفاع از جان و مال و یا انتقام جویی و در وضعیت خاص عصبی و خشم و به صورت اتفاقی توسط اطفال انجام می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که قریب ۱۵ درصد بزهکاری اطفال شامل جرایم جسمی است. این در حالی است که بخش مهمی از اینگونه جرائم در آمارها لحاظ نمی‌شوند. قابل ذکر است که نقش دختران در ارتکاب این جرایم نسبت به پسران ناچیز ولی رو به افزایش است. ^[۹]

مبحث سوم- جرایم مربوط علیه عفت واخلاق عمومی

مفاهیم عفت و اخلاق به تبعیت از فرهنگ و ارزش‌های حاکم در جامعه شکل می‌پذیرد. این ارزش‌ها حسب زمان و مکان متغیر بوده و دایم‌ در حال تغییر هستند. احترام و پایبندی به معیارهای اخلاقی توسط آحاد جامعه با لحاظ سن، جنس، طبقات اقتصادی، فرهنگی، محیط شهری و روستایی نیز تفاوت دارد. و نوجوانان با توجه با محیط خانوادگی و تربیتی خود به تدریج با ارزش‌های جامعه آشنا و ضمن عادت کردن به آن‌ ها احترام می‌گذارند. روح سرکش و نظم گریز اطفال بویژه در دوران بحران بلوغ، انطباق وی را با الگوهای ارزشی جامعه چندان آسان نمی‌سازد. این امر بویژه در مواردی مانند کشش‌های جنسی، ابتدا برای ارضا، حس کنجکاوی و سپس در جهت فرونشاندن شعله‌های سرکش میل جنسی و غریزی عموماً از چارچوب مورد احترام جامعه قومی پا را فراتر می‌گذارند و اگر با تربیت و آموزش مناسب این میل کنترل نشود و یا جهت درست پیدا نکند، در نهایت زمینه تأمین قانونی و مشروع آن فراهم نگردد چون آتشفشانی فوران می‌کند و هچ مانع و رادعی را تحمل نخواهد کرد.

جرایم علیه ارزش‌ها اخلاقی به نسبت الگوهای حاکم متفاوت و دارای اعتبار نسبی هستند. اعمالی مانند روابط آزاد بین زن و مردان، سقط جنین، پوشش ظاهری، هم جنس بازی و غیره امروزه در برخی ممالک نه تنها مجرمانه نیست بلکه به مثابه تجلی آزادی‌ها فردی تلقی می‌شود، در حالی که در جوامع دیگر حائز عناوین جزایی و بعضاً دارای شدیدترین مجازات‌هاست.

هرچند به علت پایبندی مردم کشور ما رفتارهای فوق به نسبت جوامع غربی چندان گسترش نیافته و حداقل از حالت ضدارزشی به ارزشی تبدیل نشده است، ولی باید اذعان نمود که در سال‌های اخیر به دلیل مشکلات اقتصادی، عدم امکان ازدواج و دلایل روانی ناشی از جنگ و شیوع فرهنگ غربی و غیره در میان جوانان شیوع فراوان یافته و قباحت اخلاقی آنان کمرنگ شده است. در ضمن لازم به ذکر است که اطفال در عین حال که می‌توانند مرتکب این جرایم باشند خود قربانیان اصلی آن نیز تلقی می‌گردند. از مهم‌ترین جرایم ارتکابی اطفال می‌توان به روسپیگری، همجنس بازی، رابطه نامشروع اشاره نمود. که هرچند تفاوت هایی در زمینه‌های فرهنگی بین مردم ایران و ایالات متحده وجود دارد اما جرم انگاری های صورت گرفته در این زمینه دارای تشابه بسیاری است. به ‌عنوان مثال در عنوان A: 110 قانون فدرال روسپیگری و سوءاستفاده جنسی و همچنین مزاحمت تلفنی در عنوان A: 119 مورد جرم انگاری واقع شده است.

خلاصه و نتیجه بحث

والدین باید بیشترین تأثیر را در جامعه پذیری کودک داشته باشند، اما با وجود جوامع صنعتی پیچیده که نیروی کار حرفه ای تری را می طلبد، همواره نمی توان به والدین برای انجام آنچه مورد نیاز است، اعتماد کرد. اینکه از والدین درخواست می شود، نسبت به تحصیل فرزندانشان در مدارس دولتی یا تحت نظارت دولت اطمینان حاصل کنند؛ زیرا در غیر این صورت، با ضمانت اجراها مواجه می‌شوند، از آن حکایت دارد که سازوکار اصلی جامعه این است که کودکان در دوران رشد، ارزش‌های مناسب و ویژگی‌های رفتاری لازم را فراگیرند. تنش موجود میان آزادی والدین در پرورش فرزند بر مبنای ارزش‌های مطلوب خود و نیازمندی کشور به جمعیتی دارای ارزش‌های مشترک، موجب بروز اختلافاتی در زمینه کنترل دولت بر مدارس شده است. ولی در عین حال، این امر بر نحوه نگرش به مسئولیت والدین ‌در مورد بزهکاری کودکان نیز تأثیر داشته است.

گسترش دادگاه های اطفال و برخوردهای ویژه با بزهکاران نوجوان از زمان تأسیس اوّلین زندان خاصّ اطفال در) در ۱۸۳۸ م. و پیدایش اوّلین مراکز بازپروری و مدارس صنعتی که در اصل در ارتباط با مراکز خیریه بودند تا اقدامات کیفری، مانند حبس خانگی، حضور در مراکز آموزشی پرورشی و اقدامات میانجیگرانه دیگر که امروزه به کار می رود، به عنوان ظهور یک فرایند رفاه محورِ کودک مطرح شده است(۳۵) که به موجب آن، اطفال به عنوان کسانی در نظر گرفته می‌شوند که به امکاناتی جدا از بزرگسالان به منظور برآورده ساختن نیاز به آموزش و پرورش که آن ها را از ارتکاب جرم دور کند نیازمند هستند. نگرانی در خصوص اصلاح و تربیتِ(۳۶) کودکان در پایان سده نوزدهم و ابتدای سده بیستم، تبدیل به یک رویکرد درمانی شد که به موجب آن، مجرمیت بزهکاران باید با هر وسیله ممکن، اعم از آموزش، اقدامات روانشناختی و امثال آن درمان شود.

فرض اصلی پیشنهادات بازپروری از سال ۱۹۲۰ م. به بعد، این بوده است که رفتار مجرمانه، نشانه نوعی گسیختگی یا اهمال والدین در تربیت اطفال است، همان گونه که بدرفتاری یا غفلت آن ها ممکن است سبب این رفتار مجرمانه شود؛ ‌بنابرین‏، کودک قربانی این اهمال بوده و به مراقبت، آموزش یا درمان نیازمند است تا این اشتباهات جبران شود. در واقع تفاوتی میان کودک محروم و کودک بزهکار وجود ندارد یا این تفاوت بسیار ناچیز است. برای مثال، نظر «کمیته مولونی» را که در سال ۱۹۲۷ م. برای نخستین بار دادگاه های اطفال در کشور انگلستان را مورد مطالعه قرار داد، یادآوری می‌کنیم:

قائل شدن تفاوت بین اینکه آیا کودک به علّت ولگردی یا از کنترل خارج بودن یا به علّت ارتکاب جرم به دادگاه آورده شده است، اغلب امری کاملاً اتفاقی است. غفلت و اهمال منجر به بزهکاری می شود و بزهکاری غالبا نتیجه مستقیم اهمال است.

در هر صورت، این نظر با اعتقاد مستمر به ارزش مجازات چه به عنوان یک عمل ذاتا تربیتی و چه به عنوان یک عمل بازدارنده یا عمل سزادهنده در تضاد است. تنش و تضاد میان این دو دیدگاه منجر به فراز و نشیب دائمی در نگرش به اطفال بزهکار شده است. سیستم عدالت کیفری باید تا چه حد در زمینه نجات طفل بزهکار از حیات مجرمانه، با اقدامات غیر قضایی، مراقبت و آموزش پیش برود و تا چه حد باید از نظام کیفری که توجه اش به موضوع مسئولیت در برابر اَعمال خطاکارانه و اِعمال مجازات متناسب با جرم بزهکار معطوف است، استفاده کند؟ سیستم دادگاه های اطفال تا مدت‌ها بیانگر ائتلاف و نیز تضاد میان مفاهیم رفاه کودک و رعایت تشریفات در فرایند دادرسی بوده است.

برای حل زمان متعارض بین تقاضاهای شغل و مسئولیت های خانواده، زنان شاغل و خانواده هاشان ممکن است به شغل های انعطاف پذیر بپردازند تا اینکه تواناییشان را افزایش دهند. زنان سهم شان را از نیروی کار افزایش داده‌اند تا کار سریعی برای پاسخ به نیازهای خانواده هاشان از طریق برنامه کاری انعطاف پذیر یا با انعطاف زمانی فراهم کنند. فرصت های برای اشتغال منعطف در پاسخ به نیاز های کسب و کار رشد یافته اند تا دستمزدها راکم کنند و به تغییرات سریع در نیازهای نیروی کار پاسخ دهند. زنان هنوز بسیار بیشتر از مردان برای کار خانه و خانواده وقت صرف می‌کنند اما ساعاتی که زنان برای انجام این وظایف صرف می‌کنند به خصوص در زنان جوانتر کاهش یافته است (سیلور^[۲۸]، گلدسچیدر^[۲۹]؛۱۹۹۴).

بخش دوم

بهزیستی روانشناختی

مقدمه

از زمان‌های بسیار دور، همیشه این سؤال مطرح بوده که چه چیزی باعث خوشبختی و بهزیستی می­ شود. در سالیان اخیر رویکرد آسیب‌شناختی به مطالعه سلامتی انسان مورد انتقاد قرار گرفته است. بر خلاف این دیدگاه که سلامتی را به عنوان نداشتن بیماری تعریف می‌کند، رویکردهای جدید بر «خوب بودن ” به‌جای “بد یا بیمار بودن ” تأکید می‌کنند. از این منظر، عدم وجود نشانه های بیماری‌های روانی، شاخص سلامتی نیست. بلکه سازگاری، شادمانی، اعتمادبه‌نفس و ویژگی‌های مثبتی ‌از این دست نشان‌دهنده سلامت بوده و هدف اصلی فرد در زندگی، شکوفاسازی قابلیت‌های خود است. گروهی از روانشناسان به‌جای اصطلاح سلامت روانی از بهزیستی روان‌شناختی استفاده کرده‌اند. زیرا معتقدند این واژه ابعاد مثبت را به ذهن متبادر می­ کند. هر پژوهشگر عوامل و ابعاد خاصی، معرفی کرده‌اند که هر فردی که واجد این خصوصیات و ابعاد باشد، دارای نسبتی از بهزیستی است. (میکائیلی منیع، ۱۳۸۹).

روان شناسی مثبت نگر

ظهور روانشناسی مثبت نگر به مارتین سلیگمن، رئیس انجمن روانشناسی امریکا برمی گردد. او به پیروی از سایر نظریه پردازان این حیطه معتقد است که بینش اولیه شکل گیری این موضوع در وی به صورت شهودی در اثر گفتگو با دخترش نیکی در مزرعه اش شکل گرفته است (قاسمی، قریشیان،۱۳۸۸).

روان شناسی مثبت نگر به بررسی و مطالعه شرایط، موقعیت ها و فرآیندهایی می پردازد که در رشد انسان مشارکت دارند و عملکرد بهینه در افراد، گروه ها و یا سازمان ها را سبب می‌گردند. با این تعریف می توان گفت که روان شناسی مثبت تاریخچه ای طولانی دارد؛ تاریخچه ای که به نوشته های ویلیام جیمز بر می‌گردد و آنچه را که او در سال ۱۹۰۲(ذهنیت سالم) نامید. همچنین به آلپورت و علاقه او به خصوصیات مثبت انسان اشاره دارد؛ و نیز به حمایت مزلو از مطالعه افراد سالم و بهنجار به جای بیماران و افراد نابهنجار. با این همه تا آخرین سال‌های قرن گذشته عمده مطالعات روان شناختی بر ناسازگاری ها، نابهنجاری ها و آسیب ها و اختلالات متمرکز بوده است و کمتر به توانمندی ها، نیرومندی ها و محاسن اشخاص توجه شده است. روان شناسی مثبت نگر از نخستین سال قرن اخیر حیات علمی خود را به شکلی جدی آغاز نموده است. در ژانویه سال ۲۰۰۰ میلادی، مارتین سلیگمن روان شناس مشهور امریکایی به همراه همکارانش شماره ویژه ای از نشریه (American Psychology) را به روان شناسی مثبت اختصاص داد. آن ها مدعی بودند که روان شناسی تا زمان حاضر هنوز نتوانسته است به خلق دانشی بپردازد که زندگی را ارزشمند سازد. از نظر روان شناسان مثبت گرا، علم روان شناسی تا نیمه قرن بیستم، عمده مطالعات خود را بر حوزه هایی چون نژادپرستی، خشونت، رفتارهای غیر منطقی، افسردگی و رشد تحت شرایط نامطلوب متمرکز ‌کرده‌است؛ حال آنکه ‌در مورد نیروها و خصوصیات مثبت انسان، پرهیزگاری و تقوا و شرایطی که انسان به کسب رضایت و شادی اصیل و واقعی و یا ایجاد تعهدات اجتماعی نایل می شود، به پیشرفت قابل توجهی دست نیافته است. به بیان استعاره ای می توان گفت روان شناسی تا این زمان آموخته است که چطور مردم را از نقاط منفی به صفر برساند، اما توان هدایت آن ها را به سوی نقاط مثبت نداشته است. به طور کلی ‌می‌توان گفت روان شناسی مثبت­نگر زاییده درک عدم تعادل در بررسی موضوعات مربوط به انسان بوده است. برای مثال، در حوزه هایی چون روان شناسی بالینی، روان شناسی تندرستی و یا روان شناسی اجتماعی، تنها به یک جنبه از وجود انسان توجه شده است (ریف^[۳۰]،۲۰۰۰).

روانشناسی مثبت نگر به عنوان رویکردی تازه در روانشناسی، بر فهم و تشریح شادمانی و احساس ذهنی بهزیستی و همچنین پیش‌بینی دقیق عواملی که بر آن ها مؤثرند، تمرکز دارد. این رویکرد از منظری مثبت گرایانه با ارتقای احساس ذهنی بهزیستی و شادمانی، در عوض درمان نواقص و اختلالات سروکار دارد. ‌بنابرین‏، روانشناسی مثبت­نگر تکمیل کننده روانشناسی بالینی سنتی است. فهم، درک و شفاف­ سازی شادمانی و احساس ذهنی بهزیستی، موضوع محوری روانشناسی مثبت نگراست (سلیگمن^[۳۱]، استین^[۳۲]، پارک^[۳۳]، پترسون^[۳۴]،۲۰۰۵).

علم تجربه ذهنی مثبت یعنی صفات فردی مثبت و سازمان های مثبت به بهبود کیفیت زندگی و جلوگیری از آسیب های زندگی کسل کننده و بی معنی نوید می‌دهد. تمرکز صرف بر آسیب شناسی باعث می شود امید، عقل، خلاقیت، تفکر آینده، شجاعت، معنویت، مسئولیت و پشتکار، نادیده گرفته شوند یا به عنوان تبدیل تکانه های منفی اصیل در نظر گرفته شوند (سلیگمن، سیکزنتمیهالی^[۳۵]،۲۰۰۰).

‌در مورد اینکه جهت گیری روان شناسی مثبت در آینده به کدام سو می‌باشد، ریف معتقد است که: روان شناسی مثبت که حوزه عملکردانسان را در حد بهینه و مطلوب روشن می‌سازد، وظیفه آتی اش درک عواملی است که در انسان نیرومندی ها را بنا می‌کنند و تجارب مثبت را محقق می‌سازند (لوپز^[۳۶] و اشنایدر^[۳۷]،۲۰۰۴).

ذکر این نکته ضروری است که هدف روان‌شناسی مثبت نگر آن نیست که جنبه‌های منفی، نامطلوب و پریشان کننده زندگی را نادیده بگیرد و یا با عینک خوش‌بینی به آن نگاه کند. کسانی که حوزه روان‌شناسی مثبت کار می‌کنند کاملاً به وجود رنج، خودخواهی و عملکرد نامطلوب اشخاص آگاه هستند هدف روان‌شناسی مثبت مطالعه‌ هردو روی سکه است؛ یعنی علاوه بر آنچه تابه‌حال روانشناسان بدان پرداخته‌اند، در پی آن نیز می‌باشد که شادی‌ها را نیز موردبررسی قرار دهد و به موضوعاتی نظر داشته باشد که در خلق خانواده سالم مؤثر می‌باشند. به‌علاوه روانشناسی مثبت نگر ادعا دارد که بررسی و پژوهش ‌در مورد چنین موضوعات مثبت، در نفس خود دارای اهمیت بسیار است و تنها به عنوان سپر بلا در مقابل مشکلات، یعنی محرک‌های تنش‌زا (استرسورها) عمل نمی‌کند اگرچه شواهد بسیاری وجود داردکه نشان می‌دهد بسیاری از فرآیندهای مثبت ما را از نتایج منفی بازمی‌دارند (هادیت^[۳۸] و گابل^[۳۹]،۲۰۰۵).

بهزیستی روانشناختی

نظام آموزشی_تربیتی اروپای قرون وسطی به هیچ وجه نمی توانست از فلسفه ی رایج زمان خود که همان فلسفه مدرسه ای ( اسکولاسیک) بود، متأثر نباشد و اگر از این دوران به عنوان عصر تاریکی علم و فکر یاد می شود، دلیلی جز این ندارد. این فسلفه دارای ویژگی های خاصی بود که از آن جمله می توان به: حجیت شمردن اقوال و آرای پیشینیان در حمل موضوعات و مسائل، عدم استقلال در فکر و آزادی در بیان، رأی و اندیشه و روی آوردن به روش جدل ‌در کشف حقیقت اشاره نمود.^[۵۷]

درمورد نقش معلم، نظر رایج آن بود که وی باید بتواند هدایت روح متعلمان را بر عهده بگیرد و یکی از ضرب المثل های معروف این بود: «دربیان همه مهارت ها بزرگترین مهارت، هدایت روح است.». با این حال علی رغم این توصیه، یکی از مظاهر زشت و تأسف آور تعلیم و تربیت قرون وسطایی اروپا این بود که طلاب یا دانشجویان مورد احترام نبودند و در جوّی از بی اعتمادی تحصیلات خود را آغاز می نمودند.^[۵۸]

در همین ایام بود که دفتر تعلیم و تربیت به نحوی دیگر رقم خورد و در جدیدی در آن گشوده شد. هنوز بیش از یک قرن از دوران تاریک قرون وسطای ‌اروپایی‌ نگذشته بود که نوری از مشرق بدرخشید، اسلام متولد شد و بنای اوّلین عبادتگاه آن یعنی مسجد گذارده شد و همچنین اوّلین نهاد آموزشی نیز افتتاح یافت. پس از چندی با پایان یافتن جنگ بدر اوّلین مکتب، در معنی واقعی کلمه، به وجود آمد و آموزش دو مهارت اساسی خواندن و نوشتن آغاز گردید. چون این کار بر­عهده ی مسلمانان گذاشته شد، مکتب در معنای اصطلاحی آن، که علاوه بر آموزش قرآن برنامه ­های دینی، ملی و اجتماعی را نیز در برمی گرفت، تجدید سازمان شد و رونق روز افزون یافت. جلسه های بحث و احتجاج و یا به دیگر سخن، محافل ادبی که دارای جنبه‌های آموزشی و تربیتی بسیار نیرومند بودند، رواج گرفت و هر چند در زمان مأمون عباسی به اوج خود رسیدند امّا از نظر زمانی ریشه در عمل شخص پیامبر(ص) و خلفای راشدین داشتند و بلأخره خانه ها و منازل علماء فقها و محدّثان بود که به صورت مراکز آموزشی در آمد و طالبان علم و فرهنگ را به سوی خود فرا خواند.

تأسیس و حضور این مراکز متعدد تربیتی و فرهنگی همراه با غناء، قرآن کریم، خاصه آیات مربوط به خدا، جهان هستی و کائنات و نیز خطبه ها و کلمات و مسایل مربوط به جهان شناسی موجود در نهج البلاغه امام علی(ع) و علل و عوامل فراوان دیگر، زمینه را برای رشد و ایجاد نهادهای آموزش عالی فراهم کرد که اوّلین دانشگاه در معنای واقعی، و یا مسجدی در مدینه که امام صادق(ع) در آن تدریس می فرمود و حدود چهار هزار شاگرد داشت از آن جمله بود. در این حوزه و یا حلقه درس، جابربن حیان ازدی را می بینیم که پدر علم شیمی است و حدود ۳ هزار اثر، اعم از کتابت و رساله، به او نسبت می‌دهند. همچنین زراره بن اعین و شاگردان مبرّز دیگری را می­بینیم که تدوین اصول فقه جعفری را بر عهده می گیرند. در جناح دیگر زنادقه، مشرکان، مادّیون و یا دهری مسلکانی چون ابوشاکر دیصانی، ابن ابی العوجاء و حتی بلدالله بن مقفّع حضور دارند که با امام صادق (ع) به بحث و مذاکره می نشینند و جواب می گیرند.^[۵۹]

این نظام تربیتی با چنین زیر بنا و اساسی محکم و استوار، دیری نپایید که به بار نشست و با ارائه ابتکارات و نوآوری هایی که بسیاری از آن ها برای اوّلین بار در جهان اتفاق می افتاد توانست برتری و کارایی آن را به نمایش بگذارد.

در ایران باستان نیز، مشابه قرون وسطی، در دوران هایی آموزش و پرورش مخصوص طبقه ای خاص از اعضای جامعه بود.^[۶۰] به مرور به دلایل متعدد نیاز بیشتری به دبیران و کارگزاران دولتی و مأموران مالیاتی احساس می‌گردد و از این رو آموزش و پرورش نسبت به گذشته تا حدی گسترده ­تر می شود. حتی ظاهراً تعداد بسیار معدودی از طبقات غیر اشراف و متوسط نیز از سواد و آموزش و پرورش اندکی برخوردار می‌گردند. در دوره ی قاجار و پیش از آن، مکتب خانه ها برای آموزش و تحت نظر آموزش یافتگان حوزه های علمیه تأسیس می شود. هدف از تعلیم در این مکتب خانه ها آشنایی مختصر با سوره های کوچک قرآن و اخلاقیات، شرعیت و الفبا بود. در این مکتب خانه ها نوشتن آموخته نمی شد و همه چیز شفاهی بود.^[۶۱]

نیمه ی اوّل قرن هجدهم میلادی دگرگونی های مهمی در ایران رخ داد که یکی از آن ها اقتباس آموزش و پرورش نوین از اروپا و تلاش شاهان و شماری از دولتمردان برای گسترش آن در شهرهای بزرگ آن روز و سپس در نقاط کوچکتر بود. لزوم تأسیس مدارس جدید و نارسایی مدارس قدیمی در برآورده کردن نیازهای آموزشی آن روز از سوی بسیاری از روشنفکران آن زمان با نگاه به فرهنگ، راه را به سوی تشکیل مدارس نوین هموار کرد. از جمله مدرسه­ی دارالفنون که توسط امیر کبیر تأسیس شد. با پیشرفت این مدارس، تحولی نیز در محتوای آموزشی رخ داد. مواد درسی که در این مدارس آموزش داده می شد عبارت بودند از: در کلاس اوّل کتاب «تعالیم الاطفال» تألیف مفتاح الملک و کتاب «علی » تألیف یحی دولت آبادی و چند کتاب دیگر از جمله کتاب کوچکی در باب جغرافیا و در سال های بعد عبارت بود از: تجوید قرآن، شرعیات از کتاب بدایه فارسی و….^[۶۲]

تاریخ آموزش و پرورش در ایران نشان می‌دهد که نخستین بار در نه آبان ۱۳۹۰ شمسی، مجلس شورای ملی، قانون اساسی معارف را تصویب کرد که در آن مدرسه به عنوان تأسیساتی برای تربیت اخلاقی، علمی و بدنی افراد دایر گردید.^[۶۳] بر اساس قانون اساسی معارف، تعلیمات ابتدایی برای همه اجباری است و هرکس باید تا آن اندازه از معلوماتی را که دولت برای درجه ابتدایی معین نموده تحصیل نماید.^[۶۴]

تشویق و تنبیه و موارد استفاده آن

بعضی از والدین از عامل تشویق و یا تنبیه در جهت اصلاح رفتار فرزندانشان استفاده می‌کنند چون بعضی والدین اعتقاد دارند که فرزندان باید تشویق شوند تا احساس خوبی داشته نسبت به خویش داشته باشند طی یادگیری های جدید به انجام فعالیت های مورد نظر دیگر هم و تحریک شوند، حس لیاقت و داشتن کفایت در آن ها رشد کند و ما را از توانایی هایشان که جزئی از کل است مطلع سازد.

اولین قانون تشویق این است که این کار را به طور حقیقی و واقعی انجام دهیم نه ظاهری و دروغی چون تلخ ترین واقعیت موجود این است که گاهی تشویق در پرده غیبت فرو می رود، و به ندرت به یاد استفاده از آن ها می افتیم در حالت کلی امر تشویق را نباید در محیط خانوادگی به فراموشی بسپاریم( گلن، ۱۳۸۰، ص ۱۰۶).

مضرات تشویق

بعضی از محققان روان شناسی کودک بر این باورند که تشویق برای کودکان مضر است، زیرا به تدریج باعث می شود به «نفس تشویق» بیشتر از «موفقیت کار» ارزش بگذارند. ( شاملد ، ۱۳۸۲، ص ۵۴).

روش تنبیه نیز مورد استفاده والدین قرار می‌گیرد. چون روش تنبیه را در کوتاه مدت مؤثر می دانند اگر والدین را در جریان کنش متقابل با فرزندان تحلیل کنیم می‌توانیم بعضی از بخش های اساسی الگوهایی را که مناسبند بشناسیم والدین برای رفتارهایی مثل کتک زدن بچه دیگر و شریک کردن بچه دیگر در اسباب بازی تقویت و پاداش تعیین می‌کنند کودکان نیز از مشاهده دیگران و از نوع تقویت‌ها و تنبیه هایی که دریافت می‌کنند می آموزند والدین برای کودکان نقش سرمشق و مربی ، نگرش ها و اعتقادات و معیارهای اخلاقی را دارند . (هنری ماسن، ۱۳۷۰، ص ۴۵۰).

اولاً نباید کودک را تنبیه کرد و هر نوع تنبیه خطرناک است و ممکن است عواقب شومی را به دنبال داشته باشد، هدف از تنبیه باید آگاه کردن کودک از خطایی باشد که مرتکب شده است و والدین باید از این طریق نواقص اخلاقی و رفتاری کودک را رفع کنند و او را به سوی تکامل سوق دهند ‌بنابرین‏ باید شرایط و مقررات تنبیه را رعایت کنیم، ‌بنابرین‏ هدف از تنبیه باید کاملاً روشن باشد یعنی هدف آن متلاشی کردن حیثیت و شخصیت کودک از جانب والدین نباشد. وقتی کودک را مورد تنبیه قرار می‌دهیم فرصتی را که فراهم می شود تا کودک به توانایی‌های خودش پی ببرد را از او می گیریم ‌بنابرین‏ تنبیه یک عامل بازدارنده کودک است از متاهی پیشرفت هایی که می‌توانست در زندگی داشته باشد زیرا اگر به جای تنبیه کودک را تحسین کنیم موجب می شود که اعتماد به نفس در وجودش پدید آید و استعدادهای نهفته اش شکوفا شوند و قوای درونی اش به فعلیت برسد. ( شهبازی، سایت علوم تربیتی، ۱۳۸۸).

فصل چهارم

مبانی روان شناختی ارتباط مؤثر والدین با فرزندان در محیط خانواده

نگرش^[۱۰]

اولین و مهم ترین مبنای روان شناختی ارتباط مؤثر والدین با فرزندان در حریم خانواده، نوع نگرش والدین به جهان و انسان است. در ابتدا به بررسی واژه نگرش می پردازیم:

نگرش عبارت است از یک روش نسبتاً ثابت در فکر، احساس و رفتار نسبت به افراد، گروه ها و موضوع های اجتماعی یا قدری وسیع تر، در محیط فرد. مؤلفه های نگرش عبارتند از: افکار و عقاید، احساسات یا عواطف و تمایلات رفتاری. ‌بنابرین‏، همان گونه که محققان نیز گفته اند، می توان برای نگرش سه بعد شناختی، عاطفی و رفتاری در نظر گرفت. نگرش یک سازه فرضی و دارای ویژگی های متعددی است; از جمله:

۱٫ مؤلفه های نگرش با یکدیگر تعامل دارند.

۲٫ مؤلفه های هر نگرش با یکدیگر تناسب سطح دارند. معمولا وقتی بعد شناختی آن عمیق و ریشه دار و وابسته به ارزش های مهم باشد، به همان نسبت بُعد عاطفی آن نیز محکم و ریشه دار بوده و به تبع آن، آمادگی روانی فرد برای رفتار مناسب نیز بیشتر است.

۳٫ نگرش از ویژگی های اصلی یا فرعی برخوردار است. نگرش های اصلی بر نگرش های فرعی تأثیر مستقیم دارند; بیشتر درونی شده اند و کمتر به موقعیت ها و شرایط خارجی وابسته اند. اما نگرش های فرعی هر قدر فرعی باشند وابستگی بیشتری به شرایط محیطی دارند.( جمعى از مؤلفان، روان شناسى اجتماعى با نگرش به منابع اسلامى، ۱۳۸۲، ص ۱۳۷)

حال اگر ایمان یک نگرش اصلی تلقّی شود، می توان در پرتو یک تحلیل عقلی آن را یک حالتی روانی دانست که در هر انسانی ممکن است ایجاد شود و دارای سه مؤلفه «عقیده و شناخت»، «علقه قلبی و عاطفی» و «رفتار ظاهری» می‌باشد. در واقع، ما ابتدا نسبت به موضوعی شناخت پیدا می‌کنیم و سپس نسبت به آنچه شناخته ایم جهت گیری عاطفی و انگیزشی اتخاذ می‌کنیم و در نهایت، بر اساس آن شناخت و آن انگیزش کیفیت رفتار خود را تعیین می‌کنیم.

‌بنابرین‏، ایمان به خدا به عنوان یک نگرش اصلی بر زندگی خانوادگی و ارتباط اعضای خانواده و از جمله ارتباط والدین با فرزندان، مؤثر است و آن را می توان به عنوان یک مبنای روان شناختی برای ارتباط مؤثر مطرح ساخت.

کسانی که معتقدند پدر یا مادر شدن یک مسئولیت الهی یا امری مقدس است در ایجاد ارتباط و حفظ آن به شکل مطلوب و مؤثر نقش فراوانی دارند; زیرا ارزش یک امر قدسی فراتر از امور عادی و مادی است و همچون دیگر امور مقدس و معنوی تناسب بیشتری با بعد اصیل انسان پیدا می‌کند. شاید به همین دلیل باشد که در تعالیم اسلامی بر مسئولیت والدین در برابر فرزندان و تقدس و ارزش معنوی آن بسیار تأکید شده است و والدین را به محبت کردن و مورد رحمت و لطف خویش قرار دادن فرزندان توصیه می‌کند. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «خدا بنده ای را که فرزند خود را بسیار دوست می‌دارد، مورد رحمت خویش قرار می‌دهد.» (محمّد محمّدى رى شهرى، میزان الحکمه،۱۳۷۹، ج ۱۰، ص ۶۹۹، حدیث ۳۲۳۲۳)

پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمود: «نگاه محبت آمیز پدر به صورت فرزند عبادت است.» و یا در جای دیگر فرمود: «هر بوسه ای که والدین نثار فرزند می‌کنند درجه ای مثبت به دست می آورند.»

در مقابل، کسانی که فرزند را به عنوان امری مزاحم زندگی می دانند و نگرش منفی به فرزند دارند هرگز نمی توانند با روش محبت آمیزی ـ که یکی از نیازهای اساسی نیاز به محبت است ـ با فرزند خود برخورد کنند، چه رسد به اینکه بخواهند رابطه مؤثر و مطلوب با وی داشته باشند.( حسین نورى طبرسى، مستدرک الوسایل، ۱۹۸۸م، باب ۲۴ و ۳۸۹٫)

به طور کلی، آنچه در ارتباط بین فردی نقش عمده ای ایفا می‌کند و می‌تواند تسهیل کننده تأثیرگذاری مطلوب والدین نسبت به فرزند باشد، نگرش مثبت والدین نسبت به فرزند است; بدین معنا که به فرزند به عنوان هدیه و امانت الهی و حتی به صرف انسان بودن باید ارج نهاد و بدون توجه به مشکلات و رفتارهای ناهنجار وی، او را به عنوان انسانی که دارای همه گونه توانایی و قابلیت های بالقوه است نگریست و توجه کرد. با این نوع نگرش می توان به او امکان داد تا آنچه هست باشد و احساسات واقعی خویش را بیان و ابراز کند. در حقیقت، نگرش مثبت شامل یک نوع عشق و علاقه انسانی به فرزند است; عشق توأم با احترام.

استفاده از قاعده ی فراش در بحث تلقیح مصنوعی کاملا نا بجاست، زیرا فرض بر این است که شوهر مسئول ناباروری بوده و به همین دلیل نیازمند به اسپرم اهدایی است؛ پس شک نداریم که کودک به شوهر تعلق دارد یا به اهداکننده ی اسپرم، بلکه یقین داریم که کودک به اهداکننده ی اسپرم تعلق دارد و اگر یقین وجود داشته که کودک هیچ ارتباط تکوینی با شوهر زن ندارد، نمی توان گفت که کودک در ظاهر به وی منسوب است و روشن است که گرفتن شناسنامه با نام خانوادگی خود برای کودکی که متعلق به دیگران است، دلیلی بر انتساب تکوینی و برقراری رابطه ی نسبی با وی نخواهد بود. و توافق شوهر برای لقاح تخمک همسرش با اسپرم مرد بیگانه، بر پیوستن ظاهری کودک به او نیز دلالت ندارد و با فرض یقین به عدم انتساب، برای نفی و انکار فرزند نیز نیاز به لعان نخواهیم داشت.

سرانجام این که نمی توان پذیرفت که کودک دو پدر داشته باشد، پدر ظاهری که شوهر مادرش هست و پدر واقعی که همان اهداکننده ی اسپرم است و روشن است که کودک نمی تواند با هر دوی آن ها رابطه ی نسبی برقرار کند ، به خصوص اگر دهنده ی اسپرم فردی معلوم و مشخص باشد.

۳-۱-۳٫ نسب مادری

چنانچه زنی نابارور باشد و به منظور باروری، تخمک زن دیگری را به اهداء بگیرد و تخمک اهدایی با اسپرم شوهر زن نابارور تلقیح شود و بعد، جنین حاصل در رحم زن نابارور قرار گیرد، مادر کودک بعد از تولد چه کسی می‌باشد؛ اهداکننده ی تخمک یا اهداگیرنده؟

این سوال از آن جا پیدا شده است که در روایاتی که بحث انتقال نامشروع اسپرم شوهر به زن بیگانه توسط همسر وی (مساحقه) مطرح شده، امام علیه السلام ضمن بیان چند حکم کیفری، به حکمی حقوقی نیز اشاره داشته، فرزند را از نظر نسبی، به صاحب اسپرم یعنی شوهر زن ملحق می‌سازند. اما در این میان، دو زن وجود دارند،که یکی انتقال دهنده اسپرم و دیگری گیرنده ی اسپرم است که به واسطه ی آن باردار شده است، حال کدام یک از این دو زن، مادر کودک است؟

فقها بر این نظر اتفاق دارند که زن نخست، یعنی همان زنی که نقش انتقال اسپرم شوهرش را به دیگری ایفاء کرده، مادر کودک به حساب نمی آید، از نظر نسبی میان آن ها هیچ پیوندی برقرار نیست مگر این که مدعی شویم که مایعات جنسی او نیز در ایجاد فرزند دخالت داشته اند که البته چنین احتمالی قابل اعتنا نیست. در پاسخ ‌به این سوال، دو احتمال مطرح شده است:

۳-۱-۳-۱٫ عدم رابطه ی نسبی

گروهی از فقها، با استدلالی مشابه با آن چه در مسئله الحاق کودک به صاحب اسپرم گذشت، مدعی شده اند که برای برقراری ارتباط خویشاوندی و پیوستگی نسبی، می بایست میان زن و مرد رابطه ی زوجیت (نکاح) برقرار باشد یا دست کم با نوعی نا آگاهی حکمی یا موضوعی، با گمان وجود زوجیت اقدام به آمیزش جنسی و باروری کنند (وطی به شبهه) و چون هیچ یک از این دو عنوان در مسئله ی تلقیح وجود ندارد، فرزند حاصل،در حکم فرزند نامشروع (ولد زنا) بوده، با زنی که او را زاییده است همبستگی نسبی ندارد.( عاملی، ۱۴۱۰ه-ق،ج۹،ص ۱۶۱) هرچند بر خود زن عنوان زانیه بار نمی شود.( نجفی، پیشین،۴۱،ص۳۹۸ ) در حکم زنا بودن عمل مذبور(مساحقه ی دختر باکره)در جمیع آثار، به دلیل حرمت‏ عمل مذبور و لزوم اجرای حد(صد ضربه شلاق) بر مرتکب آن، دلیل دیگری است برای این که رابطه ی نسبی را بین صاحبان اسپرم در مسئله ی تلقیح مصنوعی نپذیریم. ( سعید ، ۱۳۸۹،ص ۵۷ )

۳-۱-۳-۲٫ رابطه ی نسبی

برخی دیگر از فقها نیز بر این باورند که دریافت کننده ی اسپرم که کودک از لقاح آن با تخمک او به وجود آمده است، مادر وی بوده، تمام آثار حقوقی مترتب بر رابطه ی مادری_ فرزندی میان آن ها برقرار است. (حسینی سیستانس ،۱۴۱۷ ه- ق، ص۱۱۵ ) و برای اثبات آن دلایلی اقامه کرده‌اند:

اولاصدق عرفی ، لغوی: بر چنین کودکی، به دلیل آن که وجودش در رحم آن زن شکل گرفته و از آن جا هم بیرون آمده است، عنوان فرزند صادق است و با این وصف، تمام دلایل و احکامی که موضوع آن ها ولد است، همچون حرمت ازدواج- محرمیت و ارث، شامل این مورد نیز خواهد شد.( طباطبایی حایری،پیشین، ص۴۷۷ )

ثانیاً نبود مانع: در منابع روایی _ فقهی بر این مطلب تأکید شده است که تنها مانع از تحقق همبستگی نسبی، نوعی خاص از انحرافات جنسی است که به رابطه ی نامشروع (زنا) شهرت دارد و چون کودک بر اساس چنین رابطه ای به وجود نیامده است، دلیلی نداریم که نسب او را با مادرش نپذیریم و به آثار حقوقی آن پایبند نباشیم (حلی ، پیشین ، ج۴ ، ص ۴۹۴ )و به عبارت دیگر، نبود آمیزش جنسی ناشی از عقد صحیح، موجب ناپیوستگی نسبی کودک به زنی که او را زاییده است، نمی شود.(مورد بحث تلقیح اسپرم شوهر زن مساحقه کار با زنی بیگانه در روایت می‌باشد و طبق این روایت کودک ملحق به صاحب تخمک شده است)

ثالثا تسرّی حکم زنا به مساحقه یا هر عمل حرام دیگری، در حکم قیاس و مردود است. ( علوی قزوینی ، پیشین ، ص۱۰۳ )

تنها ایرادی که در الحاق طفل به دختر باکره یا مادر طبیعی- ‌در مورد بحث- وجود دارد این است که شمول اطلاقات بر طفل مذبور، یا طفل ناشی از تلقیح، مورد تردید است، زیرا این مورد از موارد نادر است و ندرت افراد امری است که می‏تواند قرینه ی بر عدم اراده ی اطلاق نسبت به فرد نادر باشد. ( کاتوزیان ، پیشین ،ص۱۰۳)

در پاسخ این ایراد اظهار شده که صرف ندرت، سبب انصراف مطلق به افراد شایع‏ نیست، بلکه سبب اصلی انصراف لفظ به معنایی خاص،کثرت استعمال لفظ در آن معنا و انس ذهن با معنای مذبور است. در نتیجه،طفل متولد از ترکیب تخمک زن با اسپرم‏ مرد اجنبی، از نظر نسبی به مادر طبیعی خود(زن ملحوقه) منتسب است.(علوی قزوینی ،پیشین، ص۲۲۰)

۳-۱-۳-۳٫ تفصیل میان جهل و علم زن

بر اساس این نظریه، اگر زن جاهل به عمل لقاح باشد، فرزند حاصل در حکم ولد شبهه بوده و از نظر نسبی ملحق به اوست؛ اگر از روی دانایی دست ‌به این کار بزند،کودک در حکم فرزند نامشروع (ولد زنا) بوده و هیچ پیوستگی نسبی با او ندارد.( کاتوزیان ، پیشین، ص۱۰۳ )